مقاله پیش روی شما با عنوان « آشنایی با چاپ » قصد دارد تا صنعت چاپ را که این روزها، کسترش فراوانی یافته، مورد بررسی قرار دهد.
صنعت چاپ، در نگاه اول مورد علاقه‌ی متخصصین این فن می باشد، ولی بسیاری از افراد عادی نیز به این موضوع علاقه نشان می دهند.
امیدواریم که این مقاله مورد توجه خوانندگان، از متخصص گرفته تا افراد عادی، قرار گیرد.
چاپ در لغت
ریشه‌ی مغولی: به عقیده گروهی، کلمه چاپ، یک کلمه‌ی مغولی است. در این عقیده چاپ از کلمه مغلی «چاو» گرفته شده است. این کلمه، به معنای اسکناسی بوده که مغولها اولین بار با اولین دستگاه چاپ در ایران چاپ کردند.
لغتنامه دهخدا: مرحوم دهخدا این کلمه در اصل «چهاپ» می داند. او بیان می کند که اصل این کلمه در زبان سانسکریت بوده و به معنای فشردن سطحی بر سطح دیگر می باشد.
ریشه ترکی: برخی چاپ را کلمه‌ای ترکی و به معنای کوبیدن یا خرکت مداوم همراه با کوبیدن می دانند.
معنای دیگر: در لغت چاپ به معنای نقش، اثر، مهر، نشان آمده است.
چاپ در اصطلاخ
از معنای لغوی که بگذریم، در اصطلاح چاپ به معنای انتقال مطالب روی یک سطح و تکثیر آن به تعداد زیاد می باشد.
تاریخچه چاپ
دوره های تاریخی چاپ و تحولات آن از ابتدا تاکنون به‌طور کلی به ۶ دسته تقسیم‌بندی میشود:
- پیش از تاریخ و آغاز دوران تاریخی
- دوران باستان
- دوران چینی‌ها
- دوران هنری
- دوران مکانیک
- دوران فتو مکانیک
این دوران از آغاز خط نویسی و پیش از آن تا حدود قرن ۲۰ میلادی را شامل میشود.
شروع چاپ
به نظر می رسد، صنعت چاپ اول بار در چین و در زمان سلسله تانگ (قرن اول تا سوم هجری) به طریقی ساده اختراع شد. این صنعت در طول زمان تکامل پیدا کرد. یکی از نکات مهم در صنعت چاپ، اختراع چاپ سربی می باشد.
چاپ سربی توسط گوتنبرگ آلمانی در سال ۱۴۴۸ میلادی، اختراع شد. گوتنبرگ به تدریج دستگاه چاپ اختراعی خود را تکمیل کرد. او توانست دستگاه خود را تکمیل نموده و ماشین چاپ با حروف سربی قابل انتقال را راه‌اندازی نماید.
این کار به عنوان نقطه عطفی در تاریخ علمی – فرهنگی جهان شناخته می شود. این عمل نقش مهمی در ارتقای وضعیت کمی و کیفی مطبوعات، ایفا کرد.
اهمیت صنعت چاپ گوتنبرگ به حدی است که آن را به عنوان یکی از عوامل زمینه‌ساز تحول رنسانس قلمداد می کنند.
از مهم‌ترین رخدادهای تاریخ، اختراع حروف چاپی مستقل و دستگاه چاپ بوده است. به تصور غالب، اولین بار، یوهانس گوتنبرگ (۱۴۶۸–۱۳۹۷) آلمانی در سال ۱۴۵۶ میلادی آن را اختراع کرد؛ اما در حقیقت اختراع فن چاپ به قرن‌ها پیش از گوتنبرگ برمی‌گردد.
آشنایی با چاپ در چین
آشوریان چند هزار سال پیش از میلاد بر خشت‌هایی از گل رس مُهر می‌زدند. انگشترهای خاتم نیز که در زمان باستان استفاده میشد، بر همین اساس کار می‌کرد. چاپ باسمه نیز قرن‌ها قبل از گوتنبرگ در چین شناخته شده بود.
در دوران حکومت سلسله تانگ در چین (۹۰۶–۶۱۸)، قدیمی‌ترین نمودهای صنعت چاپ دیده شده‌است. در این دوره، نقش‌ها بر روی صفحه‌ای چوبی حکاکی، و بعد بر روی پارچه چاپ میشد. اولین اشاره به چاپ، در سال ۵۹۳ و یک فرمان حکومتی چینی است. در آن، امپراتور ون‌تی، دستور می‌دهد تصاویر و متون بودایی را چاپ کنند.
این متون را اول بر قطعه‌ای کاغذ نازک می‌نوشتند. بعد آن را بر صفحه‌ای چوبی می‌چسباندند. متن را بر روی چوب حکاکی می‌کردند تا یک «زینک» چوبی بسازند و از آن برای چاپ متن استفاده کنند. این شیوه زمان زیادی میبرد، چرا که هر صفحه از کتاب باید بر یک صفحهٔ چوبی جداگانه حکاکی میشد.
قدیمی‌ترین کتاب چاپی که تاکنون پیدا شده است، یک متن مذهبی بودایی است. در سال ۸۶۸ چاپ شده، این متن در غار دون‌هوانگ در جاده ابریشم کشف شده است.
در قرن نهم، کتاب‌های چاپی با تیراژ بالا در شو (ایالت چچوان امروز) عرضه شد. دلالان خصوصی امکان خرید آنها را داشتند. کمی بعد، فن چاپ به ایالت‌های دیگر نیز گسترش یافت. در اواخر قرن نهم، در تمام چین رواج یافت. کتاب‌هایی نظیر کتاب‌های کنفوسیوسی، متون بودایی، فرهنگ‌های لغت، کتاب‌های ریاضیات و … در این دوران چاپ شده است. این فن به سرعت پیشرفت کرد و در سال ۱۰۰۰ میلادی، کتاب‌های صحافی شده به سبک امروز، جانشین تومارها شد.
در سال ۱۰۴۱ میلادی، کیمیاگری چینی به نام بی‌شنگ، حروف مستقل چاپی را اختراع کرد. این حروف بر روی سفال مرطوب حکاکی میشد. بعد از پختن در کوره، دوام زیادی می‌یافت. سرعت حروفچینی و تکثیر متون را بسیار بالا میبرد حروف دستی و حروف قلعی که پس از آن ایجاد شد، هیچ‌یک رواج نیافت، بر عکس حروف چوبی متداول شد. در اوایل قرن ۱۱، اختراع حروف چاپی مستقل باعث رواج کتاب‌های ارزان‌تر چاپی در دوران سلسله سونگ (۱۲۷۹–۹۶۰) در چین شد.
آشنایی با چاپ در کره
اعتبار اختراع حروف چاپی فلزی و صنعتی شدن چاپ، از آنِ حکومت کره است. اولین بار در سال ۱۲۴۱ میلادی به آن اشاره میشود. در سال ۱۳۹۲، ۶۴ سال قبل از دستگاه چاپ گوتنبرگ، دولت کره، وزارت چاپ را تأسیس کرد. وظیفه داشت حروف چاپی فلزی را با فن ریخته‌گری تولید کند.
کارخانه ریخته‌گری دولت کره، در سال ۱۴۰۳، یک قلم مفرغی شامل صدها هزار کاراکتر داشت. تا پایان قرن پانزدهم، ده‌ها قلم کره‌ای دیگر نیز اختراع شد.
احتمال دارد که مارکوپولو که در قرن سیزدهم به چین رفت، کتاب‌های چاپی را دیده باشد. او یا مسافران دیگر جاده ابریشم، این دانش را به اروپا آورده باشند. بعدها الهام‌بخش یوهان گوتنبرگ برای اختراع ماشین چاپ شد، چون غربیان نیز قبل از گوتنبرگ با چاپ آشنایی داشتند.
آشنایی با چاپ گوتنبرگ
در ۱۴۵۲، یوهانس گوتنبرگ آلمانی به ایده چاپ متحرک تحقق بخشید. وی در کارگاهش فناوری ساخت ورق، جوهر با پایه روغنی و پرس را برای چاپ یک کتاب گرد هم آورد و دستگاه چاپ را اختراع کرد. در واقع او فناوری‌هایی را که سال‌ها قبل برایشان فکر و تلاش شده بود، به ثمر رساند.
گوتنبرگ، چاپگر آلمانی، نخستین کسی بود که برای هر حرف، قطعهٔ فلزی جداگانه‌ای در نظر گرفت. وی قطعه‌ها را برای ترکیب کلمات مناسب کنار هم قرار داد، بر آنها مرکب مالید، و بر ورق‌های کاغذ فشرد و به این ترتیب چاپ نوین را ایجاد کرد. وی حروف را ابتدا از جنس چوب، سپس از سرب، و بعدها از آلیاژ سرب، قلع، و آنتیموان ساخت وی نسبت فلزات آلیاژ را به گونه‌ای انتخاب کرد که حروف بیش از حد سخت و نرم نباشند.
نخستین کتاب گوتنبرگ
گوتنبرگ روزانه بین ۳۰۰ تا ۵۰۰ برگ چاپ می‌کرد. نخستین کتابی که او به این شکل پدید آورد کتاب مقدس ۴۲سطری بود. کتاب‌هایی که در آن زمان به‌چاپ می‌رسید به اینکونابولا معروف است. ابداع گوتنبرگ ظرف مدتی حدود ۴۰ سال در عمدهٔ کشورهای اروپایی و در شهرهایی مانند ونیز، فلورانس، پاریس و لیونرواج یافت و چاپخانه‌هایی با این روش به‌وجود آمد. در فاصلهٔ سال‌های ۱۴۶۰–۱۴۷۰ چاپخانه‌هایی در آلمان و سایر کشورهای اروپایی پدید آمد. در نیم‌قرن نخست پس از کار گوتنبرگ، حدود چهل‌هزار کتاب به چاپ رسید و شمارگان مجموع آنها از ۱۲ میلیون نسخه فراتر رفت. در پایان قرن پانزدهم در اروپا، بیش از ۲۰۰ چاپخانه در ۶۹ شهر فعالیت مستمر داشت. از جمله چاپخانه‌های مهم آن دوره میتوان به چاپخانه آنتون کابرگر در شهر نورنبرگ اشاره کرد که تعداد ماشینهای چاپ آن ۲۴ دستگاه بود و صدها نفر در آن چاپخانه کار می‌کردند. از دیگر خدمات گوتنبرگ میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
- ابداع روش چاپ پیچشی به کمک روغن زیتون که تا سال‌ها در آسیا و اروپا به کار می‌رفت
- توسعه روش بلوکی چاپ که پس از بازگشت مارکو پولو از آسیا ابداع شده بود
- توسعه روش ساخت کاغذ به تعداد زیاد که از چین وارد اروپا شده بود
- توسعه روشهای ساخت مرکب
- توسعه روش منگنه و قالب بندی کتاب که اجازه چاپ کتاب‌های قطور را می‌داد
دستگاه چاپ گوتنبرگ، هزینه‌های بسیار زیادی داشت و در نتیجه بیشتر مورد توجه ثروتمندان آن دوران بود.
۳۰۰ سال پس از اختراع دستگاه چاپ گوتنبرگ، یک نمایشنامهنویس آلمانی به نام آلوئیس زنه فلدر، چاپ‌سنگی یا لیتوگرافی را در سال ۱۷۹۶ میلادی اختراع کرد. هر سنگی که متن یا تصویر با این روش روی آن نقش می‌بست، برای چاپ حدود ۷۵۰ نسخه عملکرد مطلوب داشت و پس از آن نقش روی سنگ قابل چاپ نبود.
تاریخچه چاپ در ایران
دربارهٔ شروع چاپ سنگی در ایران روایات متعددی وجود دارد، اما روایت قوی‌تر این است که چاپ سنگی را نخستین بار میرزا صالح شیرازی در تبریز راه‌اندازی کرد.
میرزا صالح که از سوی دولت ایران برای فراگیری هنرهای جدید به اروپا رفته بود، در بازگشت یک دستگاه چاپ سنگی با خود به تبریز آورد که آن را در سال ۱۲۲۵ هجری قمری راه انداخت. چاپخانهٔ سنگی در مدت کوتاهی در تهران، اصفهان و سپس سایر شهرهای ایران تأسیس شد و بیش از ۵۰ سال تنها روش چاپ در ایران بود و تا اواخر دورهٔ قاجار، هر چه در ایران چاپ میشد، به روش چاپ سنگی بود.
البته هشت سال قبل از ورود چاپ سنگی به ایران چاپ سربی راه‌اندازی شده بود، ولی به علت هزینه و زحمت زیاد آن، پس از ورود چاپ سنگی، کنار گذاشته شد ولی بعدها در دورهٔ قاجار دوباره استفاده از حروف سربی رایج گردید. اولین چاپخانه بروش حروفچینی(چاپخانه حروفی) در اواخر دهه ۱۲۷۰، توسط یوسف اعتصامی(اعتصام الملک آشتیانی پدر پروین اعتصامی) در تبریز دائر گردید.
تاریخچه چاپ سنگی و تصویری
در این بخش نگاهی مختصر به پیشینه چاپ سنگی و تصویری می اندازیم
پیشینه چاپ سنگی
چاپ سنگی در سال ۱۹۷۶ میلادی توسط آلویس زنفلدر آلمانی اختراع گردید. که از طریق کاربرد تیزاب بر روی سنگ های نرم و مسطح و سبک وزن صورت می گرفت.
در قرن نوزدهم چاپ سنگی در اروپا تنها روش برای چاپ تصایر رنگی در تیراژ بالا بود. این روش چاپامروزه تنها در زمینه هنرهای تجسمی به کار می رود.
ورود چاپ سنگی در ایران اولین بار چاپ سنگی توسط میرزا صالح در سال ۱۲۵۰ قمری در تبریز صورت گرفت و سپس به سایر شهرها منتقل شد.
پیشینه چاپ تصویری
پیدایش چاپ تصویری در ایران به زمان محمد شاه بر می گردد. نخستین کتاب که به صورت تصویری چاپ شد، لیلی و مجنون بود که در سال ۱۲۵۹ قمری به چاپ رسید و پس از آن دیوان فضولی بغدادی با بیست تصویر چاپ شد.
روشهای چاپ
در دههٔ آخر قرن ۱۸ م تحولاتی در چاپ ایجاد شد. از جمله اینکه در همین دوره شخصی به نام آلویز سنفلدر اتریشی چاپ سنگی را برای تکثیر ورقه‌های موسیقی ابداع کرد و به آن به عنوان جایگزینی برای سیاه قلم کاری نگاه کرد.
در این روش نگاره به وسیله یک قلم تیز یا عمل یک اسید بر سطح سنگ ایجاد میشود. نگاره با رنگ سیاه بر سطح سنگ خاکستری ترسیم میشود. از همین جهت تصور کار نهایی چندان مشکل نبود. در این شیوه روش کار این‌گونه است که قسمت‌هایی را که نمی‌خواستند چاپ شود (روی سنگ) مرطوب می‌کردند. در نتیجه مرکب چاپ که چرب است به آن قسمت‌ها نمی‌چسبید. قسمت‌های خشک مرکب را جذب می‌کردند. بدین صورت سطح آماده چاپ شامل دو قسمت بود:
- بخش مرطوب (برای قسمت‌های سفید)
- بخش خشک (برای قسمت‌های سیاه یا رنگی)
همین شیوه چاپ بود که بعدها به اختراع چاپ افست منجر گردید.
اختراع عکاسی شاید بیش از هر عامل دیگر بر چاپ و صنعت تأثیرگذار بود. با وجود اینکه تهدیدی برای روشهای دستی چاپ به حساب می‌آمد اما با اختراع عکاسی روش حساس کردن سطح فلز و برگرداندن تصویر و حروف و نقوش بر روی آن ابداع شد.
منشا کلیشه های خطی
این روش جدید منشأ چاپ با کلیشه‌های خطی گردید. در پی پیشرفت عکاسی شیوه‌های گراوور، فتوگراوور و هلیوگراوور ایجاد شدند. در اوایل قرن ۱۹ م ماشین‌هایی ابداع شد که اعمال مختلف چاپ را به‌طور خودکار انجام می‌دادند. در نتیجه سرعت چاپ افزایش یافت تا جایی که ماشینهای روتاتیو که قادر بودند در یک لحظه هر دو روی کاغذ را چاپ کنند به وجود آمد.
با توجه به مطالب گفته شده به‌طور کلی به ۳ روش میتوان یک نمونه (تصویر یا نوشته) را به چاپ رساند که عبارتند از:
- چاپ برجسته یا لترپرس یا تایپوگرافی
- چاپ گود یا فرورفته یا هیلوگراوور
- چاپ مسطح یا پلانوگرافی یا لیتوگرافی
چاپ برجسته یا لترپرس یا تایپوگرافی
چاپ گود یا فرورفته یا هیلوگراوور
چاپ افست
چاپ لترپرس
اغلب مواد و اجناس چاپ شده کم کیفیت و با حجم پایین، با استفاده از دستگاه‌های چاپ لترپرس تولید می‌شدند. همگی برگرفته از دستگاه چاپی است که گوتنبرگ در قرن ۱۵ میلادی اختراع کرد.
در نوع ساده‌تر چاپ لترپرس که با عنوان پرس مسطح معروف است، کاغذ روی یک صفحه آهنی صاف و مسطح به نام پلاتن قرار میگیرد که خود درون یک صفحه صاف دیگر است که دارای یک مهر از تصویر مورد نظر است. صفحه چاپ را با جوهر می‌پوشانند این کار با دست و یا با استفاده از یک قلمو یا رولر اتوماتیک انجام میشود و سپس کاغذ محکم روی آن پرس میشود و بعد برداشته میشود. این پروسه را چندین بار میتوان تکرار کرد.
چاپ گراور
ساده‌ترین نوع چاپ گراور، چاپ Emgraving یا کنده کاری است که در آن تصویری توسط یک هنرمند روی صفحه مسی که سراسر با ماده شیمیایی مقاوم در برابر اسید پوشانده شده است، کنده‌کاری و حکاکی میشود.
پس از تکمیل طرح، معمولا این صفحه چاپ را در اسید فرو می‌برند تا خطوط ایجاد شده روی مس عمیق‌تر شوند. اما دیگر قسمت‌های صفحه چاپ دست نخورده باقی می‌ماند.
سپس لایه مقاوم در برابر اسید از روی صفحه چاپ مسی شسته میشود و یک چاپ مسی ایجاد می‌گردد و از آن چندین کپی شکل میگیرد و به این کپی‌های مسی قلم‌زنی می‌گویند. این روش چاپ سنتی خیلی کار سخت و طاقت‌فرسایی است؛ بنابراین هنرمندان اقدام به این کار میکنند و تعداد نسخه‌های چاپ شده در این روش بسیار اندک است.
فوتوگراور
چاپ افست متداولترین چاپ
امروزه متداولترین نوع چاپ روشی است که به افست لیتوگرافی معروف است. معمولا به‌طور مخفف به آن افست لیتو گفته میشود. روش کار آن بسیار ساده است.
روشهای دیگر چاپ
از روشهای چاپ لترپرینت، افست و گراور برای چاپ حجم زیادی از کتاب‌ها، مجلات، پوسترها، لوازم‌التحریر، و دیگر وسایل استفاده میشود. علاوه بر این روش‌ها، شیوه‌های چاپ دیگری نیز وجود دارد که برای چاپ انواع وسایل به‌کار میرود.
مثلا برای چاپ طرح روی لباس‌ها و تی‌شرت‌ها معمولا از روشی به نام چاپ سیلک اسکرین استفاده میشود. در این روش ابتدا سطح مورد نظر برای چاپ مثل تی‌شرت کتانی ساده را با لایه‌ای از مش و استنسیل می‌پوشانند. سپس جوهر روی مش را با یک قلمو پاک میکنند.
جوهر از طریق مش به پارچه نفوذ می‌کند و در آن‌جا طرح روی استنسیل، جلوی حرکت و نفوذ بیشتر جوهر را میگیرد. یکی دیگر از روشهای موجود کولوتایپ یا ژلاتین فوتوگرافیک است که این روش خیلی متداول نیست. در این شیوه یک صفحه چاپ پوشانده شده با ژلاتین را با بهترین کیفیت و با روش فوتوگرافی درست میکنند. این روش برای چاپ جزئیات بسیار عالی است و در چاپ‌های با کیفیت عالی مورد استفاده قرار میگیرد.
چاپ دیجیتال
مراحل آماده‌سازی هر یک از روشهای چاپی
لیتوگرافی؛ آماده‌سازی برای چاپ افست که محصول نهایی آن زینک است.
کلیشه‌سازی؛ آماده‌سازی برای چاپ فلکسو که محصول نهایی آن کلیشه فتوپلی‌مری است.
سیلندرسازی؛ آماده‌سازی برای چاپ گود یا هلیوگراور که محصول نهایی آن سیلندر مسی حکاکی شده است.
شابلون‌سازی؛ آماده‌سازی برای چاپ سیلک‌اسکرین که محصول نهایی آن شابلون (توری) است.
لیتوگرافی، کلیشه‌سازی، سیلندرسازی و شابلون‌سازی در ابتدا به‌صورت دستی (آنالوگ) انجام میشد. بعد با استفاده از ایمیج‌ستر به‌صورت نیمه دیجیتال درآمدند و امروزه به صورت تمام دیجیتال با سیستم‌های کامپیوتر به پلیت (CTP) انجام میشوند.
سیستم خروجی دیجیتال برای هر یک از روشهای چاپ به ترتیب،کامپیوتر به پلیت یا پلیت‌ستر، کامپیوتر به کلیشه یا کلیشه‌سازی دیجیتال، سیلندرسازی دیجیتال و شابلون‌سازی دیجیتال نامیده میشوند. روشهای چاپ غیرتماسی و چاپ دیجیتال معمولاً به خاطر این که بی‌نیاز از فرم چاپ هستند، مراحل آماده‌سازی و تهیه فرم چاپ در آنها حذف شده است.
پس از چاپ (عملیات تکمیلی و تبدیلی)
فرم‌های چاپ شده به‌صورت ورقی یا رول، متناسب با کاربرد نهایی‌شان، وارد مراحل پس از چاپ میشوند، عملیات پس از چاپ به دو گروه عمده تکمیلی Finishing و تبدیلی Converting تقسیم میشوند.
عملیات پس از چاپ ممکن است به منظور ایجاد جلوه و زیبایی یا حفاظت و پایداری سطح چاپ شده (یعنی تکمیلی) باشند. (مانند انواع ورنی‌زنی و وارنیش، ترموگرافی، برجسته‌سازی، طلاکوبی، سلفون‌کشی، لمینیت و …)
گروه دیگری از عملیات پس از چاپ حالت تبدیلی دارند که به کمک آنها، فرم چاپ به ابعاد یا حالت‌ها و اشکال دیگر تبدیل میشود. (مانند برش، تا و سایر عملیات صحافی، دایکات، جعبه چسبانی و …) عملیات چاپی معمولاً متناسب با جنس و ابعاد کارهایی که به این یا آن روش چاپ‌شده‌اند، با دستگاه‌ها و تجهیزات خاص خود انجام میشوند، ولی در اغلب موارد دستگاه‌های پس از چاپ برای محصولات چاپی مختلف به یکسان قابل استفاده هستند.
تجهیزات و سیستم‌های پس از چاپ برای چاپ روزنامه و برای چاپ بسته‌بندی، دارای تفاوت بسیار زیادی هستند، هر چند که ممکن است هر دو به روش افست یا هر دو به روش فلکسو چاپ شده باشند.
در بعضی منابع معتبر، تعریف صنایع تبدیلی converting به‌صورتی بیان شده، که هرگونه عملیات روی کاغذ و مقوا را شامل میشود. در این تعریف حتی چاپ نیز در شمار عملیات تبدیلی است و همه عملیات تکمیلی( Finishing) زیر مجموعه تبدیلی قرار میگیرند.
تنها در شاخه بسته‌بندی، ده‌ها عملیات مختلف پس از چاپ را میتوان برشمرد که معمولاً در حوزه صنعت چاپ انجام میشوند.
تنوع در ماشین‌آلات چاپ
ساده‌ترین ماشینی که با تغذیه دستی و برگ‌برگ کاغذ، یک کار حروفی تک رنگ کوچک را به چاپ برساند، یک ماشین چاپ محسوب میشود، همچنان که یک ماشین چاپ پیشرفته ده رنگ بزرگ با امکانات و تجهیزات و سیستم‌های کنترل مختلف با سرعت ۱۵۰۰۰ چاپ در ساعت نیز ماشین چاپ خوانده میشود.
در اینجا تقسیم‌بندی‌های بسیار کلی از انواع ماشین‌ها (بدون توجه به روش چاپ آنها) ارایه میشود، به این منظور که درک درستی از تنوع ماشین‌آلات چاپ و قابلیت‌ها و کارکردهای آنها حاصل شود.
ماشینی، نیمه ماشینی و دستی
همه روشهای چاپ تماسی می‌توانند به صورت دستی، نیمه‌اتوماتیک و یا اتوماتیک وجود داشته باشند. بد نیست بدانیم که کتاب‌ها و نشریات ابتدا با دستگاه‌های دستی و سپس پایی و پس از آن برقی چاپ‌شده‌اند. دستگاه‌های چاپ به تدریج تکامل یافته‌اند و به امکانات پیشرفته مجهز شده‌اند. در همه این دستگاه‌ها اصول پایه‌ای چاپ تغییر نکرده است.
امروزه بالاترین سطح اتوماسیون و تکنولوژی دیجیتال و نیز امکانات نرم‌افزاری و سخت‌افزاری، همپای دستاوردهای علم مکانیک و الکترونیک در صنعت چاپ مورداستفاده قرار میگیرد.
بسیاری از عملیاتی که در ماشینهای معمولی به صورت دستی انجام میشوند، در سیستم‌های جدید به مدد اتوماسیون و تجهیزات جانبی، از راه دور کنترل شده ، یا به طور خودکار قابل اجرا هستند. (مانند تنظیم شیرهای مرکب، بستن پلیت، جدا کردن باطله‌ها، شست‌وشوی نوردها و …) در مورد سطوح مختلف اتوماسیون ماشین چاپ و اجزای هر قسمت ازآن، ده‌ها نکته فنی و تخصصی در هر یک از انواع ماشین‌ها قابل بررسی و طبقه‌بندی کردن است.
ورقی و رول
ماشین‌ها در همه روشهای چاپ به دو صورت زیر ساخته میشوند:
۱- ورقی (یعنی تغذیه سطح چاپ‌شونده به‌صورت ورق‌‌‌ورق یا تک‌تک)
۲- رول (یعنی تغذیه سطح چاپ به‌صورت نوار ممتد و پیوسته)
در این طبقه‌بندی عام فرقی نمی‌‌کند که ماشین از چه میزان اتوماسیون برخوردار باشد. در ماشینهای جوهرافشان لارج‌فرمت به‌جای ورقی، اصطلاح ماشینهای تخت به‌کار میرود و در موارد دیگر مثل ماشینهای گردزن یا چاپ روی بطری و اشیای سه بعدی ممکن است نام‌های دیگری به‌کار رود، ولی در مفهوم تعریف کلی ما خللی ایجاد نمی‌‌کند.
ماشین افست چاپ روزنامه، ماشین سیلک اسکرین چاپ پارچه و ماشین فلکسو برای چاپ کاغذ دیواری و ماشین هلیوگراور چاپ لفاف، معمولاً همگی به‌صورت رول ساخته میشوند.
تک‌رنگ و چند رنگ
ماشینهای چاپ مربوط به همه روشهای چاپ، ممکن است به صورت تک‌رنگ یا چند رنگ ساخته شوند.
دستگاهی که بتواند در یک بار عبور کاغذ یا سطح چاپ شونده، یک رنگ مرکب را به آن منتقل کند، یک ماشین چاپ تک‌رنگ است. به مجموعه تجهیزاتی که انتقال مرکب برای یک چاپ تک‌رنگ را انجام میدهند، یک واحد یا یک یونیت چاپ می‌گویند.
برای مثال در چاپ افست ورقی، مجموعه مرکبدان، نوردهای مرکب، مخزن آب و نوردهای انتقال رطوبت، سیلندر چاپ، سیلندر لاستیک و سیلندر پلیت که در ارتباط با هم کار میکنند، یک یونیت چاپ افست را تشکیل میدهند. چنانچه به‌جای یک یونیت- در فاصله قسمت تغذیه (ورودی) تا قسمت تحویل (خروجی) ماشین چاپ- چند یونیت چاپ قرار گرفته باشد، آن ماشین چاپ چند رنگ نامیده میشود.
بعد از ماشینهای چاپ تک رنگ، بیشترین تعداد ماشینهای چاپ به صورت دو رنگ و چهار رنگ ساخته میشوند. در ماشینهای ورقی و رول، ترکیب‌بندی‌های مختلفی از یونیت‌های چاپ (چند رنگ) ارایه میشود و متناسب با نیاز سفارش‌دهندگان ماشینهای پنج رنگ، هشت رنگ، ده رنگ و بالاتر نیز ساخته میشوند.
در مواردی این ترکیب بندی به صورتی است که همه رنگ‌ها در یک روی کاغذ چاپ شوند و در بعضی ماشین‌ها، چند رنگ در یک طرف و چند رنگ در طرف دیگر کاغذ قابل چاپ است.
دو رنگ
بسیاری از ماشینهای دو رنگ که به پشت و روزن معروف هستند، در یک گذر کاغذ، پشت و روی آن را به‌طور همزمان چاپ میکنند. این ماشین‌ها برای چاپ کتاب و مجله‌های تک‌رنگ بسیار مناسب است. در مواردی یکی از یونیت‌های چاپ را به‌جای مرکب، به ورنی اختصاص میدهند. معمولاً در ماشینهای پنج رنگ، یونیت آخر به ورنی اختصاص می‌یابد.
در ماشینهای بالاتر از ۵ رنگ، چهار یونیت برای مرکب‌های چهار رنگ (CMYK) و یونیت‌های دیگر برای رنگ‌های خاص یا رنگ‌های تکی (Spot) و ورنی استفاده میشود. علاوه بر اینها در بعضی ماشین‌ها یونیت‌های خاص اضافه میشود.
برای مثال به‌جای یونیت چاپ، واحدی برای چسب زدن و یا طلاکوبی قرار میگیرد. البته به معنای دقیق کلمه این موارد نباید در طبقه‌بندی چند رنگ مورد بررسی قرار گیرد. این مبحث را در عملیات پیوسته in line توضیح می‌دهیم.
ترکیب‌بندی یونیت‌های چاپ ممکن است به صورت خطی و پشت سر هم باشد و نیز ممکن است دو به دو زیر و روی کار قرار گیرند. (مانند چاپ لاستیک به لاستیک در ماشینهای افست رول یا ورقی) همچنین ممکن است یونیت‌های چاپ دور یک سیلندر چاپ مرکزی و روی محیط یک دایره در مسیر عبور کاغذ قرار گیرند. (مانند ماشین فلکسو سیلندر مرکزی) یونیت‌های چاپ در بعضی ماشینهای چاپ رول (روزنامه) با ترکیب‌بندی خاصی به‌صورت ماهواره‌ای یا اقماری Satellite و در یک ساختار عمودی ساخته میشوند، در حالی که در بعضی ماشینهای چاپ روزنامه با ترکیبی شبیه I وY وH قرار میگیرند.
ابعاد ماشینهای چاپ
ابعاد ماشینهای چاپ در دو گروه عمده ورقی Sheet fed و رول Web fed به این ترتیب بیان میشود:
ابعاد ماشینهای ورقی
ابعاد ماشینهای ورقی با حداکثر ابعاد کاغذی که میتوان در آنها به چاپ رساند مشخص میشوند. معمولاً در دفترچه مشخصات فنی ماشین‌ها، حداکثر و حداقل ابعاد کار قابل چاپ و حداکثر و حداقل گراماژ کاغذ یا مقوای مصرفی، قید میشود.
برای مثال ماشین افست ورقی ۷۲*۱۰۴ سانتی‌متر یا معادل ۱B که معمولاً کاغذ ۷۰*۱۰۰ سانتی‌متر را با آن چاپ میکنند. یا ماشین افست ورقی ۵۲۰*۷۲۰ میلی‌متر معادل ۲B که برای چاپ کاغذ و مقوای ۷۰*۵۰ سانتی‌متر به‌کار میرود و … .
ابعاد ماشینهای چاپ ورقی، اغلب با ضرایب سری B مشخص میشوند و ماشینهای چاپ دیجیتال اغلب با ضرایب سری A در استاندارد ISO مشخص میشوند (مانند ۴ A،۳ A و …)
ابعاد ماشینهای رول
ابعاد ماشینهای رول با حداکثر عرض رول و کات‌آف (Cut Off) آن مشخص میشود. منظور از کات‌آف، دور سیلندر ماشین چاپ است که پلیت روی آن قرار میگیرد و در هر دور گردش سیلندر یک فرم را به چاپ می‌‌رساند.
ابعاد ماشینهای چاپ روزنامه را به‌صورت دیگری هم بیان میکنند. (مثلاً دو صفحه روزنامه یا ۲PP یا چهار صفحه روزنامه (۴PP) و … بنابراین یک ماشین چاپ رول به عرض ۱۰۰ سانتی‌متر و کات‌آف ۷۰ سانتی‌متر، می‌‌تواند فرم‌های چاپی را مانند یک ماشین ۱۰۰*۷۰ سانتی‌متری ورقی تولید کند، با این تفاوت که همه فرم‌ها به دنبال یکدیگر و به‌صورت پیوسته‌اند. بعضی از ماشین‌ها که سیلندر دوبل دارند، دو فرم چاپی را در هر دور چاپ میکنند.
در ماشینهای لارج‌فرمت چاپگرهای جوهرافشان indoor و out door، که محدودیت طول چاپ وجود ندارد، تنها اندازه عرض ماشین را مشخص میکنند. (مانند ۲۰/۳ متری، ۵ متری و …)
تجهیزات تکمیلی چاپ
ماشین چاپ، همان‌طور که از نامش پیداست برای چاپ کردن است. عملیات دیگر از قبیل تا، دایکات و … در شمار کارهای پس از چاپ قرار میگیرند. اما در بعضی ماشین‌ها امکاناتی برای انجام یک یا چند عملیات تکمیلی و تبدیلی تعبیه شده است. یعنی تجهیزات اضافی برای انجام این عملیات به‌طور پیوسته و در یک خط (in line) با یونیت‌های چاپ قرار میگیرد.
در ماشینهای رول امکاناتی از قبیل برش طولی، پرفراژ، تا و دسته‌کن یا شیت‌کن و … به‌صورت پیوسته نصب میشود. در ماشینهای رول باریک (Narrow web) که اغلب برای چاپ لیبل و کارهای کم عرض مصرف میشوند، تجهیزات متنوع‌تری به‌صورت پیوسته نصب میشود. مهم‌ترین آنها عبارت‌اند از: دایکات رول و پوشال‌برداری، خشک‌کن UV، طلاکوب سرد یا گرم، مگنت و چیپ‌گذاری و …
در ماشینهای ورقی یونیت ورنی به‌صورت پیوسته به‌عنوان برج پنجم نصب میشود. در بعضی ماشینهای افست ورقی به تازگی برج طلاکوب نیز اضافه شده است. در اغلب ماشینهای ورقی، نمره‌زنی و پرفراژ نیز به‌صورت پیوسته امکان‌پذیر است.
تنوع امکانات پیوسته در ماشین‌آلات ورقی و رول و در سیستم‌های مختلف بسیار زیاد است و در هر مورد خاص، راه‌حل‌های گوناگون متناسب با نیاز کاربران، انتخاب میشود. امکانات جانبی پیوسته، موجب حذف مراحل میانی و سرعت و دقت بیشتر در انجام کارها میشود.
